Η βραβευμένη μεταφράστρια Δέσποινα Κανελλοπούλου και το βιβλίο "Η σιωπή των κοριτσιών" της Pat Barker, από τις εκδόσεις Αιώρα - Nakasbookhouse.gr Skip to main content
21-06-2019

Η βραβευμένη μεταφράστρια Δέσποινα Κανελλοπούλου και το βιβλίο "Η σιωπή των κοριτσιών" της Pat Barker, από τις εκδόσεις Αιώρα

Η Δέσποινα Κανελλοπούλου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1980. Είναι απόφοιτος της Γερμανικής Σχολής Αθηνών και πτυχιούχος του τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης και της Νομικής Σχολής Αθηνών. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται αποκλειστικά με τη μετάφραση.
Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει τα βιβλία Όταν δεν το περιμένεις του Μπόντο Κίρχοφ (εκδόσεις Αιώρα), Παρέγκλισις. Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας του Στήβεν Γκρήνμπλατ (ΜΙΕΤ), Το δέμα και Η θέση 7Α του Σεμπάστιαν Φίτσεκ (εκδόσεις Διόπτρα) και Σεπτέμβρης της Ρόζαμουντ Πίλτσερ (εκδόσεις Ψυχογιός).

Η Δέσποινα Κανελλοπούλου είναι μεταφράστρια. Δεν είναι όμως μόνο μεταφράστρια, είναι μια ανήσυχη αναγνώστρια με πολύ καλή άποψη για το βιβλίο. Την έχουμε απολαύσει από κοντά σε παρουσιάσεις βιβλίων και τώρα θελήσαμε να συνομιλήσουμε μαζί της με αφορμή τη μετάφρασή της για το βιβλίο «Η σιωπή των κοριτσιών», από τις εκδόσεις Αιώρα, της διακεκριμένης με βραβείο Booker συγγραφέως Pat Barker.

«Η σιωπή των κοριτσιών» είναι ο τίτλος του βιβλίου (τίτλος πρωτοτύπου «The silence of the girls») που μεταφράσατε για τις εκδόσεις Αιώρα. Πριν προλάβουμε να ξεκινήσουμε το διάβασμα, από το εξώφυλλο διαπιστώνουμε πως έχουμε να κάνουμε με αρχαία Ελλάδα. Το βιβλίο όμως τοποθετείται σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, με τους δικούς της ήρωες, νικητές και ηττημένους, πολέμους και ανακωχές. Μιλήστε μας λίγο για την υπόθεση αυτού του έργου της Pat Barker.
Η υπόθεση είναι, λίγο πολύ, γνωστή σε όλους. Πρόκειται για την Ιλιάδα — με τη διαφορά πως αυτή τη φορά αφηγήτρια είναι η Βρισηίδα, η κοπέλα που από βασίλισσα της Λυρνησσού κατέληξε δούλα του Αχιλλέα, «έπαθλο» για την ανδρεία του στη μάχη. Και το αποτέλεσμα δεν θυμίζει σε τίποτα την Ιλιάδα που γνωρίζουμε· χάρη στη μοναδική πένα της Μπάρκερ, το κείμενο είναι ένα δυνατό μυθιστόρημα, σκληρό, ωμό και αφτιασίδωτο, γεμάτο από σημεία που σε κάνουν να κοντοσταθείς, για να τα επεξεργαστείς και να τα χωνέψεις. 

Διαβάζοντας και μεταφράζοντας τη «σιωπή των κοριτσιών» ποια η γνώμη σας για τη μελέτη της συγγραφέως πάνω στην αρχαία ελληνική γραμματεία, στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων και στο προφορικό έργο του Ομήρου, την Ιλιάδα;
Εδώ θα ήθελα να ξεχωρίσω μια ιδιαίτερη μεταφραστική στιγμή. Στη σκηνή όπου η Θέτις επισκέπτεται τον Αχιλλέα μετά τον θάνατο του Πάτροκλου συνάντησα την αγγλική φράση «a useless weight on the good green earth». Σκέφτηκα, λοιπόν, πως μια ωραία ελληνική απόδοση θα ήταν  «άχθος αρούρης». Γνώριζα πως η έκφραση είναι ομηρική, αλλά ομολογώ ότι δεν ήξερα από πού ακριβώς προέρχεται. Προς μεγάλη μου έκπληξη, λοιπόν, μετά από σύντομη έρευνα διαπίστωσα πως το σημείο όπου αναφέρεται η συγκεκριμένη φράση είναι ακριβώς εκεί: στον διάλογο του Αχιλλέα με τη μητέρα του στη ραψωδία Σ της Ιλιάδας. Όπως αποδείχθηκε, δεν είχα βρει εγώ μια καλή μετάφραση της αγγλικής έκφρασης της Μπάρκερ, αλλά η συγγραφέας είχε εντάξει με τόσο φυσικό τρόπο τον Όμηρο στο κείμενό της, που η αντίστροφη πορεία έγινε σχεδόν αυτόματα. 
Για να απαντήσω, λοιπόν, στην ερώτηση, η Μπάρκερ έχει σεβαστεί απόλυτα το ομηρικό κείμενο και ενσωματώνει με τον καλύτερο τρόπο τον ιλιαδικό κόσμο στη δική της μυθοπλασία.

Έχουμε το «Σύνδρομο της Βρισηίδας», έτσι τιτλοφορείται η ψυχολογική κατάσταση μερίδας κατακτημένων προς τους κατακτητές τους, όταν η αιχμαλωσία αντικαθίσταται από τον πόθο και την υποταγή. Οίκτος και τρόμος, μαζί. Η Βρισηίδα παραδέχεται πως θα παντρευόταν τον άντρα που σκότωσε τ’ αδέλφια της προκειμένου από «δούλα» να ξαναγίνει «άνθρωπος». Στις σελίδες του βιβλίου, πώς παρουσιάζεται η Βρισηίδα και γιατί η συγγραφέας χτίζει την εξιστόρηση του μύθου μέσα από τη δική της, τη θηλυκή οπτική ματιά;
Η Μπάρκερ χρησιμοποιεί τη Βρισηίδα ως όχημα για να αφηγηθεί μια ιστορία. Όχι τόσο τα γεγονότα του Τρωικού πολέμου, όσο την ιστορία των θυμάτων, των αιχμαλώτων και, πάνω απ’ όλα, των γυναικών. Δίνει φωνή σε όσους τη στερήθηκαν, στους σιωπηλούς δευτεραγωνιστές, στους ηττημένους, σε όσους δεν κατάφεραν να μας αφήσουν τη δική τους εκδοχή της ιστορίας. Η Μπάρκερ θέλει —και το κατορθώνει— να γεμίσει την εκκωφαντική σιωπή των αδυνάμων της Ιλιάδας με μια νέα, δυνατή φωνή. Η Βρισηίδα της είναι μια γυναίκα (κορίτσι, σχεδόν, για τα δικά μας δεδομένα, αλλά ολόκληρη γυναίκα για την εποχή της), που ξέρει πως η μοίρα της δεν βρίσκεται πλέον στα δικά της χέρια και κάνει ό,τι είναι αναγκαίο για να επιβιώσει και —αν τα καταφέρει— να «ξαναγίνει άνθρωπος».

Η Βρισηίδα γίνεται δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ δύο διαφορετικών κόσμων, πολιτισμών, συμφερόντων (βλ. π.χ. προετοιμασία ταφής του Μύρωνα και του Έκτορα). Με τον τρόπο της, τι πιστεύετε ότι επιτυγχάνει;
Εδώ πιστεύω ότι την καλύτερη απάντηση δίνει ένα απόσπασμα από το βιβλίο:
"Κοίταξα την ομήγυρη. Όλοι τους σκληροτράχηλοι πολεμιστές, που άκουγαν μια δούλα να τραγουδάει ένα τρωαδίτικο νανούρισμα στον έλληνα γιο της. Και τότε συνειδητοποίησα κάτι — ή, μάλλον, μου πέρασε φευγαλέα για πρώτη φορά απ’ το μυαλό, διότι πέρασαν αρκετά χρόνια ώσπου να το συνειδητοποιήσω πραγματικά. Σκέφτηκα: Θα επιβιώσουμε — τα δικά μας τραγούδια, οι δικές μας ιστορίες. Δεν θα μπορέσουν ποτέ να μας ξεχάσουν. Πολλές δεκαετίες μετά τον θάνατο και του τελευταίου άντρα που πολέμησε στην Τροία, οι γιοι τους θα θυμούνται τα νανουρίσματα που τους τραγουδούσαν οι τρωαδίτισσες μανάδες τους. Θα ζούμε μέσα στα όνειρά τους — αλλά και στους χειρότερους εφιάλτες τους".

Ο Αχιλλέας και η Βρισηίδα, ο αφέντης με τη δούλα του. Και οι δύο «συγκατοικούν» με τις δικές τους απώλειες ο καθένας. Η μήνις του Αχιλλέα και η δύναμη-ισχύς της γυναίκας στον άντρα. Οι ρόλοι εναλλάσσονται; Πώς τοποθετείται σε αυτά τα θέματα η συγγραφέας μέσα από το έργο της; 
Στην ιστορία μας, ο Αχιλλέας ξεκινάει πανίσχυρος, ενώ η Βρισηίδα βρίσκεται στο απόλυτο έλεός του. Λίγο λίγο, ωστόσο, οι διαχωριστικές γραμμές αμβλύνονται. Ο ατρόμητος πολεμιστής έχει βιώματα και τραύματα που τον καθιστούν ευάλωτο απέναντι στην ίδια του τη δούλα. Και αργότερα, όταν σκοτώνεται ο Πάτροκλος, ο Αχιλλέας και η Βρισηίδα βρίσκονται ξαφνικά στην ίδια πλευρά της απώλειας. Το κοινό τους πένθος μετουσιώνει τη σχέση τους, που παύει να είναι αυστηρά σχέση αφέντη και δούλας και αποκτά ένα στοιχείο «επιλογής».

Έχετε αγαπημένα σημεία μέσα στο βιβλίο; Παραγράφους που σας συγκίνησαν περισσότερο και σταθήκατε σε αυτές, πέρα από την ολοκλήρωση της μετάφρασης;
Είναι τόσα πολλά, που δεν έχει νόημα να τα απαριθμήσω!  Θα παραθέσω απλώς τις πρώτες γραμμές του βιβλίου: 
''Ο μέγας, τρανός Αχιλλέας. Ο ασύγκριτος Αχιλλέας, ο λαμπρός Αχιλλέας, ο ισόθεος Αχιλλέας… Ένα σωρό επίθετα. Εμείς, βέβαια, ποτέ δεν τον αποκαλούσαμε έτσι· εμείς τον λέγαμε «ο χασάπης»''

Γνωρίζετε αν θα απολαύσουμε την Pat Barker στην Ελλάδα, με μια επίσκεψη στη χώρα μας; Είστε ενήμερη για τυχόν άλλες εκδηλώσεις σχετικά με το βιβλίο; 
Θα θέλαμε πολύ να δούμε την Πατ Μπάρκερ στην Ελλάδα και να τη γνωρίσουμε από κοντά, αν το επιτρέψει το πρόγραμμά της στη Βρετανία, όπου οι εμφανίσεις της είναι συνήθως sold out. Αν όμως δοθεί η κατάλληλη ευκαιρία, θα της απευθύνουμε πρόσκληση να τη φιλοξενήσουμε στη χώρα μας. 
Επίσης, δεν έχει κανονιστεί ακόμη κάποια παρουσίαση του βιβλίου, αλλά όταν προγραμματιστεί θα υπάρξει σχετική ανακοίνωση (και οι {σελίδες} για βιβλιόφιλους θα είναι από τους πρώτους που θα το μάθουν).

Οι γενικές σας εντυπώσεις από το βιβλίο, μετά την παράδοση του έργου σας στις εκδόσεις Αιώρα;
Είναι ένα από τα βιβλία που θα ήθελα να αγαπήσει ο κόσμος όσο το αγαπήσαμε όλοι στην Αιώρα και, απ’ ό,τι ακούω, όσοι αναγνώστες το έχουν ήδη διαβάσει. Ένα βιβλίο - γροθιά στο στομάχι, που μιλάει για τη θέση της γυναίκας στον αρχαίο κόσμο και όχι μόνο. Θα ήθελα να το δω να διαδίδεται από στόμα σε στόμα, να δω τους αναγνώστες να το αγκαλιάζουν, να το αφήνουν να τους συνεπάρει και να τους προβληματίσει. Γιατί όσα γράφει η Μπάρκερ δεν αναφέρονται μόνο σε μια εποχή χαμένη στην αχλή του μύθου· παραμένουν συγκλονιστικά επίκαιρα, ακόμη και για όσους έχουν την τύχη να ζουν σε μια ανεκτική κοινωνία, που αναγνωρίζει ίσα (θεωρητικά, τουλάχιστον) δικαιώματα στις γυναίκες και τους πιο αδύναμους. Είναι ένα βιβλίο που θα έπρεπε να διαβάσουν όλοι και εύχομαι ολόψυχα να βρει την ανταπόκριση που του αξίζει.